Rzymskokatolicka Parafia pw. Świętego Wawrzyńca w Mąkowarsku

Początki sołectwa Mąkowarsko toną w pomrokach dziejów. Nie można dokładnie określić, kiedy i gdzie pojawili się na tych terenach pierwsi ludzie, czym się zajmowali. Czasy prehistoryczne możemy opisać tylko na podstawie zapisów historycznych z wykopalisk archeologicznych prowadzonych na przełomie XIX i XX wieku. Znalezione zabytki najczęściej zaginęły w czasie II wojny światowej. Na podstawie źródeł można w przybliżeniu określić najstarsze ślady życia na terenie Mąkowarska i okolic oraz formy życia kulturowego. Nie ma żadnych źródeł archeologicznych dotyczących starszej epoki kamiennej - paleolitu i średniej epoki kamiennej-mezolitu.

Najstarszym znaleziskiem archeologicznym była motyczka kamienna znaleziona na terenie Sokola Kuźnicy pochodząca z młodszej epoki kamiennej – neolitu. Pochodziła ona z przypadkowego, pojedynczego, luźnego odkrycia z okresu międzywojennego. Zaszeregowanie jej do którejś z kultur neolitycznych jest ryzykowne, ale świadczy ona o istnieniu osadnictwa na naszym terenie. Podobne luźne znaleziska z okolic Buszkowa i Łąska Wielkiego mogą świadczyć o śladach osadnictwa kultury wstęgowej epoki neolitu (młodszej epoki kamiennej). Na terenie powiatu bydgoskiego znaleziono pojedyncze okazy narządzi kamiennych kultury ceramiki wstęgowej w 19 miejscowościach, ale nigdzie nie natrafiono na ceramikę tej kultury. Motyczka pochodziła z okresu 5 tys. lat p.n.e. Wykonana była z kamienia i miała około 10,5 cm długości. Miała otwór i poprzeczne ostrze, była nieco zużyta przy obuchu. Przechowywano ją w Muzeum Prehistorycznym w Gdańsku. Zdaniem archeologów motyki służyły jako ostrza umożliwiające pracę. Przywiązywano je bądź bezpośrednio do zakrzywionego kija, bądź też umieszczano je w kawałku drewna.

Samo znalezisko świadczy o rozwoju na tym terenie gospodarki rolniczej. Rolnictwo dotarło na ziemie polskie z Niziny Naddunajskiej w okresie 5500 - 4100 p.n.e. Można przypuszczać, że w naszej okolicy istniały w tym okresie osady ceramiki wstęgowej rytej. Nazwa pochodzi od ornamentów na kulistych naczyniach glinianych tworzonych techniką rycia wstęg spiralnych i wzorów geometrycznych. Ludność tej kultury żyła w małych osadach składających się z pojedynczych wolno stojących domostw. Większość osad miała charakter krótkotrwały. Budowano niewielkie budynki naziemne na planie prostokąta, półziemianki słupowe lub zwykłe ziemianki. Ludność kultury ceramiki wstęgowej jako pierwsza na naszych terenach rozwinęła rolnictwo i hodowlę zwierząt domowych. Prowadziła pierwotną, prymitywną gospodarkę rolną. Nie znano nawożenia, dlatego ziemia na polach szybko stawała się jałowa. Uprawiano głównie pszenicę, jęczmień i żyto. Wiązało się to z częstym przemieszczaniem się ludności i czasowym użytkowaniem osad. Rolnicy hodowali głównie krowy (około 60%), kozy i owce, rzadziej świnie. Niewielki procent znajdowanych kości stanowią szczątki psa. Konie nie były jeszcze udomowione. Uprawa roli w postaci kopieniactwa i hodowla zwierząt domowych pozwoliły naszym przodkom na przejście z koczowniczego trybu życia na osiadły. Ludność produkowała wówczas doskonalsze narzędzia krzemienne z powszechnym zastosowaniem techniki gładzenia i wiercenia otworów w kamieniu. Z krzemienia wytwarzano drapacze, rylce, przekłuwacze, wkładki do sierpów, grociki strzał itp. Innymi materiałami kamiennymi były: obsydian, kwarcyt, rogowce karpackie.

Oprócz rolnictwa rozwijało się rzemiosło (garncarstwo, tkactwo), łowiectwo (polowano na tury, jelenie, konie, dziki, zające i inną drobną zwierzynę).

Badania archeologiczne dostarczyły wielu informacji dotyczących obrządku pogrzebowego ludności tej kultury. Chowała ona zmarłych często w jamach odpadkowych. Ciało układano prawie zawsze w pozycji skurczonej, na lewym boku, najczęściej z głową na wschód. Wyposażenie grobu to na ogół 1-2 naczynia, czasami narzędzia lub ozdoby. Groby były przede wszystkim płaskie, bez obstawy kamieni, raczej jednorodne- brak jednak grobów wyróżniających się bogatszym wyposażeniem.

Ceramika ludności kultury wstęgowej rytej była ręcznie formowana. Powierzchnię wyrównywano i gładzono. Większe formy gładzono wiechciem słomy. Naczynia zdobiono głównie ornamentem liniowym kreślonym prawdopodobnie patykiem. Główne formy ceramiki to: czary, naczynia baniaste z guzami lub uchami, niekiedy małe pucharki na pustej nóżce. Wykonywano naczynia dwóch typów, delikatne oraz grube kuchenne. Charakterystyczne formy to czarki w kształcie części kuli, miski, naczynia amforowate. Naczynia kuchenne to przede wszystkim duże grube czary z guzami i lejkowatą szyjką, czasem tylko zdobione.

Znaleziona na terenie Sokola Kuźnicy motyczka kamienna bez wątpienia świadczy o osiadłym trybie życia mieszkańców okolic Mąkowarska 5000 tysięcy lat p.n.e. oraz o rozwoju rolnictwa na tych terenach. Pamiętać jednak należy, że znalezisko to było luźne i dopiero w zestawieniu ze znaleziskami archeologicznymi na terenie powiatu bydgoskiego możemy wyciągnąć wnioski dotyczące zamieszkiwania w neolicie na terenie okolic Mąkowarska ludności kultury ceramiki wstęgowej rytej.

Nie znaleziono na terenie Mąkowarska żadnych materiałów archeologicznych pochodzących z epoki brązu. Odkryto natomiast na terenie powiatu bydgoskiego i samego Mąkowarska źródła archeologiczne pochodzące z epoki żelaza, dokładniej z okresu halsztackiego D (550 - 400 p.n.e.). Nazwa okres halsztacki pochodzi od cmentarzyska w Hallstatt, miejscowości w środkowej Austrii, w Alpach Salzburskich, nad jeziorem Hallstatt.

Tam znaleziono pozostałości kopalni soli i cmentarz, na którym pochowano około 2000 zmarłych. P. Reineckie w 1902 wprowadził pojęcie halsztackiego okresu na oznaczenie czasu 1200-400 p.n.e w Niemczech południowych, dzieląc go na cztery (A-D) etapy. Obecnie przez pojęcie to rozumie się przede wszystkim dwa młodsze etapy - C i D, datowane tradycyjnie na lata 700-400 p.n.e. Jest to dla Europy Środkowej tzw. wczesny okres żelaza.

W okresie halsztackim D teren Mąkowarska i okolic zamieszkiwała ludność kultury pomorskiej inaczej zwana kulturą grobów skrzynkowych. Cmentarzyska ludności tej kultury odkryli archeolodzy na terenie Mąkowarska, Sitowca oraz Buszkowa. Stanowiska archeologiczne w tych miejscowościach grupują się na glebach bielicowych, słabo i średniourodzajnych, wytworzonych z glin zwałowych oraz z piasków naglinowych i naiłowych oraz na słabourodzajnych, wytworzonych ze słabogliniastych.

Cmentarzysko (grób skrzynkowy) na terenie Mąkowarska odkrył w1910 roku mieszkaniec wsi pan Bilicki. Znalazł on popielnicę twarzową i fragmenty ceramiki, które podarował muzeum w Bydgoszczy. Zapisane one zostały pod numerem inwentarzowym 1910:2236. Przechowywane były w zbiorach Towarzystwa Przyjaciół Nauki i Sztuki w Poznaniu i Muzeum w Bydgoszczy. Znaleziska zaginęły w czasie wojny.

Popielnica (urna) to gliniane naczynie służące do przechowywania szczątków zmarłego, charakterystyczne dla kultur o ciałopalnym obrządku pogrzebowym. Znaleziona popielnica twarzowa była żółto-brunatna, gładzona, z szyjką oddzieloną od brzuśca dwoma-przeważnie skośnie karbowanymi-wałkami (naśladownictwo naszyjnika skręcanego). Nie miała nosa i jednego ucha, drugie, częściowo odłamane, było ongiś przekłute. Pokrywa popielnicy była czopkowata, dno zaokrąglone. Wymiary: wysokość z pokrywą - 32,0 cm, średnica otworu około 10 cm, średnica brzuśca 25,8 cm, średnica dna 10 cm. Popielnica miała gruszkowaty kształt z bardzo uproszczonym wyobrażeniem twarzy.

Pan Bilicki znalazł również dwie zausznice łańcuszkowe, złożone z 5 otwartych ogniwek z cienkiego drutu brązowego. Koniec większego pierścienia kończył się ostro, drugi był wygięty, jednakże odbiegał nieco od linii koła i wyginał się na bok, odpowiadając następnemu. Trzy kolejne pierścienie, zawieszone w połowie, były coraz mniejsze i miały owalne, proste, tępo ścięte końce. Pierścienie posiadały przekroje: ok.2 cm; 1,5 cm; 1,4 cm; 1,2 cm. Znaleziska te są charakterystyczne dla ludności kultury pomorskiej.

Kultura ta pochodzi z epoki żelaza i rozwijała się na bazie kultury łużyckiej na terenie Pomorza Gdańskiego od pierwszej połowy VI po schyłek III w. p.n.e. Ludność kultury pomorskiej o ciałopalnym obrządku pogrzebowym była chowana w grobach skrzyniowych z pionowo osadzanych płyt kamiennych, w których ustawiano kilka lub kilkanaście popielnic. We wczesnej fazie rozwojowej kultury pomorskiej charakterystyczne były urny twarzowe - zdobione na szyi naczynia niekiedy wręcz portretowymi przedstawieniami twarzy ludzkiej. Często w przekłute, plastycznie wyobrażone uszy wkładano brązowe lub żelazne kolczyki z bursztynowym bądź szklanym paciorkiem. Niekiedy na popielnicę twarzową zakładano naszyjniki i napierśniki. Popielnice powstały w wyniku oddziaływań z kręgu kultury etruskiej, gdzie ten typ występował między VIII a VI w. p.n.e. Kultura pomorska swym zasięgiem obejmowała Pomorze Wschodnie, Wielkopolskę, Polskę Środkową, część środkową Górnego Śląska, północną Małopolskę, Podlasie, zachodni Wołyń Polesie. Ludność kultury pomorskiej zajmowała się uprawą zbóż, a zwłaszcza żyta (pierwsze na ziemiach polskich ślady uprawy na dużą skalę). Rozwinięta była obróbka brązu i żelaza, o czym świadczą ślady hutnictwa i odlewnictwa. Popularne były wyroby z bursztynu, odgrywające dużą rolę w kontaktach handlowych z terenami naddunajskimi oraz północnej i środkowej Italii.

Najprawdopodobniej przez Mąkowarsko lub jego okolice mógł przebiegać szlak bursztynowy umożliwiający wymianę handlową między imperium rzymskim i naszymi przodkami Słowianami. Potwierdzają tę tezę znaleziska z okresu rzymskiego z Buszkowa, Janowa i Koronowa (monety z III, II i I w.p.n.e).

Z czasów prehistorycznych nie zachowały się do czasów współczesnych żadne znaleziska archeologiczne z terenu sołectwa Mąkowarsko. Pozostały tylko opisy. Reszta zaginęła w czasie II wojny światowej. Można mieć nadzieję, że jeszcze kiedyś ktoś przypadkowo lub w czasie prowadzenia specjalistycznych badan archeologicznych odnajdzie ślady życia na naszym terenie pochodzące sprzed okresu 3000 lat p.n.e.

Mąkowarsko to wieś leżąca na północny zachód od miasteczka Koronowo (pierwotnie Smeysze czyli Smolarze) w woj. kujawsko – pomorskim.

Dzieje Mąkowarska sięgają początku XIV wieku i związane są z rodem średniowiecznych rycerzy. Swoją nazwę wieś wywodzi od braci Mąkowarów. Rycerze Marcin i Jan Mąkowarowie otrzymali te ziemie od króla Władysława Łokietka za zasługi wojenne.

W 1306 roku dzieci Marcina i Wojmiry Mąkowarów: Budziwoj, Jan i Wojmir sprzedali Mąkowarsko w ziemi nakielskiej zakonowi Cysterców z Koronowa (tylko swoje części). Ostatnią, czwartą część dóbr mąkowarskich sprzedała, tymże zakonnikom, w roku 1328 ich siostra Milica Anna.

Po zakupie całego Mąkowarska Cystersi powołali tu sołectwo, a w pierwszej połowie XIV wieku zbudowali i wyposażyli kościół parafialny pod wezwaniem św. Wawrzyńca.

W 1652 roku było w Mąkowarsku 7 kmieci, karczmarz i 8 półkmieci. Mieszkaniec Mąkowarska - Wincenty Szmyt (właściciel gospodarstwa o powierzchni 106 ha) posiadał dokument z tego okresu, który był spisany na skórze, ale zaginął w czasie okupacji hitlerowskiej w 1940 roku (rodzina została wyrzucona i wywieziona do obozu koncentracyjnego).

Od 1772 roku Mąkowarsko znalazło się pod zaborem pruskim. W tym czasie wieś nosiła nazwę Monkowarsko, którą dopiero w połowie lat trzydziestych dwudziestego wieku zmieniono na Mąkowarsko. Nazwa ta utrzymuje się do dzisiaj z wyjątkiem okresu okupacji hitlerowskiej, kiedy to wieś nazywała się Makowarsk (czy też Mönkenwerth).

W 1834 roku miała miejsce pruska parcelacja, uwłaszczenie i scalanie gruntów, w wyniku których większość istniejących do czasu II wojny światowej gospodarstw rolnych zachowała swój areał, choć akcja germanizacyjna i kolonizacyjna (HAKATA) oraz represje ekonomiczne rządu pruskiego zmierzały do znacznego zmniejszenia stanu posiadania ziemi przez ziemian i chłopów polskich.

W 1850 roku wybuchła epidemia cholery. Powtórzyła się ona ponownie w 1873 roku. Cmentarz choleryczny (ok.20 grobów znajdował się przy drodze prowadzącej do wsi Dziedzinek przy tzw. Szkółce (górka) – obecnie pole pana Macieja Muzioła.

Po wojnie francusko – pruskiej (1870 – 1871) Niemcy otrzymali wielkie odszkodowania wojenne w złocie, które przeznaczyli na rozwój rolnictwa, budowę budynków użyteczności publicznej, dróg i linii kolejowych. Dzięki temu przez Mąkowarsko przebiega szosa łącząca Bydgoszcz z Tucholą i Koszalinem. Zbudowano też linię kolejową Koronowo – Pruszcz Bagienica i stację kolejową w Mąkowarsku w 1902 roku.

Przed II wojną światową w Mąkowarsku znajdowały się: Urząd Gminy, Urząd Stanu Cywilnego, Szkoła Powszechna 6 klasowa (7 oddziałowa). Jednak zamożniejsi mieszkańcy wsi posyłali swoje dzieci do Koronowa, gdzie kończyły pełną III st. Szkołę Powszechną (7 klasową).

W czasach zaboru pruskiego gospodarze utrzymywali katolickiego nauczyciela. W okresie II Rzeczpospolitej Polskiej nauczyciele otrzymywali wynagrodzenie państwowe, ale wieś przeznaczyła dwa hektary ziemi dla kierownika szkoły.

Ponadto w Mąkowarsku działały: prywatna piekarnia pana Dewalta, sklepy pana Franciszka Bryckiego i pana Jana Śliwińskiego, poczta, kuźnia, posterunek policji, straż pożarna (OSP), punkt położniczy pani Ryterskiej.

W Mąkowarsku istniała też mleczarnia spółdzielcza, której udziałowcami byli okoliczni rolnicy. Produkowała ona: masło, śmietanę i sery podpuszczkowe.

Poza kościołem katolickim istniał też zbór ewangelicki, gdyż w okolicy mieszkało sporo Niemców – ewangelików.

Na początku XX wieku obok mleczarni zbudowano młyn parowy (obecnie ogród pana Macieja Muzioła), który spalił się w 1920 roku.

W czasie II wojny światowej Mąkowarsko nie było zniszczone. Niemcy rozebrali jedynie jeden budynek tuż przy skrzyżowaniu szos Bydgoszcz – Tuchola – Koszalin, który ograniczał widoczność, a pobierano w nim „myto” – opłatę za przejazd. Po wkroczeniu wojsk radzieckich w styczniu 1945 roku podpalony został budynek wójtostwa.

Probostwo – Franciszek Brycki	113.0 ha	Polak
W. Szmyt	106.0 ha	Polak
J. Kentzer	105.0 ha	Polak
J. Myśliwiec	102,0 ha	Polak
S. Rybka	102,0 ha	Polak
B. Rybka	101.0 ha	Polak
S. Szews	101,0 ha	Polak
A. Mroziński	86,0 ha	Polak
J. Barlik	86,0 ha	Polak
J. Erdmann	60,0 ha	Niemiec
B. Weinert	56,5 ha	Polak
F. Müller	50,0 ha	Niemiec
R. Domek	51,0 ha	Polak
W. Lange	42,0 ha	Niemiec
A. Muzioł	23,5 ha	Polak

Wykaz ten obejmuje tylko część gospodarstw, gdyż gruntów o powierzchni 40 -15 ha było ich znaczniej więcej.

Po drugiej wojnie światowej zmianie uległ system polityczny i społeczno – gospodarczy. Władzę przejęli komuniści, a Polska stała się Polską Rzeczpospolitą Ludową (22 lipca 1952 roku). Na mocy dekretu PKWN z dnia 6 września 1944 roku (art. 2, pkt. 1 – Dz. U. Nr 13 z 1945 roku) wszystkie gospodarstwa rolne powyżej 100 ha zostały przejęte na rzecz skarbu państwa wraz z „dobrodziejstwem inwentarza” i w oparciu o te gospodarstwa utworzono Państwowe Gospodarstwa Rolne Mąkowarsko 1 i Mąkowarsko 2.

Właściciele zabranych gospodarstw wraz z rodzinami zobowiązani byli opuścić teren zamieszkania na odległość co najmniej 30 km bądź przenieść się do innego powiatu. Ponadto byli represjonowani jako „kułacy” – wyzyskiwacze ludu.

W latach 1945 – 1956 rolnikom posiadającymi gospodarstwa powyżej 20 ha żyło się bardzo ciężko, gdyż nałożone na nich zobowiązania (obowiązkowe dostawy) były bardzo wysokie i trudno było im sprostać. Wielu z nich trafiło do więzienia (obozu) w Potulicach. Poza tym byli represjonowani jako „kułacy”, a ich synowie nie odbywali służby wojskowej lecz pracowali w kopalniach węgla itp. Struktura prywatnych gospodarstw rolnych obejmowała głównie gospodarstwa małorolne (2- 6 ha) i w zasadzie się nie zmieniła, choć niektórzy dokupowali ziemię, a inni ją sprzedawali.

We wsi zaś rozpoczęły się prace elektryfikacyjne i 26 października 1957 roku podłączono energię elektryczną, co znacznie ułatwiło pracę w rolnictwie i przyczyniło się do znacznego postępu technicznego.

Przed II wojną światową działało w Mąkowarsku prężne Kółko Rolnicze, które inicjowało postęp w rolnictwie. Zostało ono reaktywowane przez pana Polachowskiego w 1957 roku. Od 1958 roku prezesem był pan Witold Szmyt (syn Wincentego).

Zadaniem kółka było wspomaganie rolników indywidualnych w pracach polowych i w transporcie. Usługi te były odpłatne. Pod koniec lat sześćdziesiątych kółka rolnicze przekształciły się Międzykółkowe Bazy Maszynowe, a w latach siedemdziesiątych w Spółdzielnie Kółek Rolniczych, by w 1991 roku stać się znowu Kółkami Rolniczymi. Na przełomie lat 1960/70 wybudowano zakład naprawy maszyn rolniczych, który został przejęty w 1991 roku przez Kółko Rolnicze w Mąkowarsku pod nazwą „Rolmasz”.

Powstała szkoła podstawowa ośmioklasowa, która wcześniej została rozbudowana. Uczęszczało do niej ok. 300 uczniów.

Było też przedszkole w dawnej ewangelickiej plebanii – zlikwidowane w 1997 roku. Istniejący przed wojną zbór ewangelicki stracił po wojnie swoje znaczenie, gdyż wyznawcy tej religii wraz z okupantami opuścili Mąkowarsko (byli to przeważnie Niemcy), a nieliczne osoby, które pozostały przeszły na katolicyzm. Stąd też zbór ten służył przez wiele lat jako magazyn G.S „Samopomoc Chłopska”, a w roku 1966 go rozebrano. Cegła z rozbiórki poszła na rozbudowę szkoły podstawowej. Natomiast cmentarz ewangelicki został całkowicie zniszczony i nie ma po nim śladu.

Reforma administracyjnego podziału kraju wprowadzona od 1.07.1975 roku spowodowała liczne zmiany. W jej wyniku zniknęły z mapy Polski powiaty i gromady. Na ich miejsce powstały gminy. W Mąkowarsku pozostało tylko sołectwo, które weszło w skład gminy Koronowo. Utrata statusu gminy odbiła się ujemnie na prestiżu i rozwoju wsi.

W Mąkowarsku dział sklep G.S. „Samopomoc Chłopska” – spożywczy, przemysłowy, pasmanteryjny i z artykułami gospodarstwa domowego. W 1990 roku pan Czesław Runka otworzył sklep spożywczy, a pan Gerard Polasik - sklep odzieżowy, ponadto powstał sklep papierniczy pana Sitarskiego. Czynna była nadal piekarnia pana Dewalta, restauracja rodziny Śliwińskich i Manysów, funkcjonował magazyn z nawozami sztucznymi dla rolnictwa, węglem i paszami dla zwierząt oraz skupem zboża.

Dla zmotoryzowanych 7 czerwca 1992 roku otworzono stację paliw, która jest czynna całą dobę.

Mąkowarsko było sołectwem od 1328 roku, kiedy całość dóbr Mąkowarów znalazła się w rękach Zakonu Cystersów w Koronowie. Sołectwo powołane przez nich rządziło się w oparciu o daninę, jaką pobierano od kmieci. Uposażenie kościoła parafialnego przez Cystersów wynosiło 4 łany ziemi, czyli 113 ha, które stanowią do dzisiaj własność plebanii. Sołectwo to przechodziło różne koleje losu poprzez średniowiecze i czasy nowożytne oraz okres zaboru pruskiego (1772 – 1919).

W okresie międzywojennym w Polsce sołtys był przedstawicielem administracji państwowej i samorządu terytorialnego. Natomiast wójt do 1950 roku stał na czele gminy wiejskiej jako organ władzy wykonawczej władz rządowych oraz jako przewodniczący samorządu gminnego.

Mąkowarsko było do 1938 roku tylko sołectwem, które wchodziło w skład Gminy Wierzchucin. Kiedy w 1938 roku utworzono tzw. Wielkie Pomorze, stało się siedzibą wójta i Urzędu Gminy. Obowiązki wójta do 1939 roku pełnił J. Stryszyk. Obowiązki sołtysa w tym czasie pełnili:

Po wojnie wójtem został mieszkaniec Kolonii - Stefan Marszelski (1906 – 1985), który pełnił te obowiązki do 1948 roku. W latach 1948 – 1950 wójtem był Cz. Paliga, a obowiązki sekretarza gminy pełnił Koswenda.

W 1954 roku w wyniku powołania organów jednolitej władzy administracji państwowej i likwidacji samorządu terytorialnego na miejsce gmin powołano gromady, a jej organami były:

· Gromadzka Rada Narodowa z przewodniczącym na czele (pochodziła z wyborów powszechnych);

· Prezydium Gromadzkiej Rady Narodowej z przewodniczącym na czele (organ wykonawczy).

Wtedy Mąkowarsko utraciło status gminy i w 1954 roku w to miejsce powołano Gromadę. Ten system ustroju terytorialnego kraju utrzymał się do 1990 roku, kiedy to powołano gminy jako podstawowe jednostki administracji terytorialnej samorządu. Mąkowarsko jednak nie odzyskało statusu gminy, która powstała w Koronowie, a pozostało tylko sołectwem.